2. ธาตุสูตร

ว่าด้วยธาตุ 3 อย่าง

[229] จริงอยู่ พระสูตรนี้พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้ว พระสูตร
นี้พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้เป็นพระอรหันต์ตรัสแล้ว เพราะเหตุนั้น ข้าพเจ้า
ได้สดับมาแล้วว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธาตุ 3 อย่างนี้ 3 อย่างเป็นไฉน ?
คือ รูปธาตุ 1 อรูปธาตุ 1 นิโรธธาตุ 1 ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธาตุ 3
อย่างนี้แล.
พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสเนื้อความนี้แล้ว ในพระสูตนนั้น พระ-
ผู้มีพระภาคเจ้าตรัสคาถาประพันธ์ดังนี้ว่า
ชนเหล่าใดกำหนดรู้รูปธาตุแล้ว ไม่
ดำรงอยู่ในอรูปธาตุ น้อมไปในนิโรธ
ชนเหล่านั้นเป็นผู้ละมัจจุเสียได้พระสัมมา-
สัมพุทธเจ้าผู้หาอาสวะนี้ได้ ถูกต้องอมต-
ธาตุอันหาอุปธิมิได้ ด้วยนามกาย แล้ว
กระทำให้แจ้งซึ่งการสละคืนอุปธิ ย่อม
แสดงบทอันไม่มีความโศก ปราศจากธุลี.
เนื้อความแม้นี้พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสแล้ว เพราะเหตุนั้น ข้าพเจ้า
ได้สดับมาแล้ว ฉะนี้แล.
จบธาตุสูตรที่ 2

อรรถกถาธาตุสูตร

ในธาตุสูตรที่ 2 พึงทราบวินิจฉัยดังต่อไปนี้ :-
บทว่า ธาตุโย ความว่า ชื่อว่าธาตุ เพราะหมายความว่า ทรงไว้
ซึ่งผล และสภาวะของตน. เพราะว่า บรรดาผล และสภาวะ ทั้ง 2 อย่างนี้
สิ่งที่ให้เกิดผล ชื่อว่า ธาตุ เพราะหมายความว่า ทรงไว้ซึ่งผลของตน และ
สภาวะของตน นอกจากนี้ ชื่อว่า ธาตุ เพราะหมายความว่า ทรงไว้เฉพาะ
สภาวะอย่างเดียว. รูปภพ ชื่อว่า รูปธาตุ ที่มาของธาตุ พึงกำหนดด้วยภพ
ที่มาของภพ พึงกำหนดด้วยธาตุ ดังนั้น ในที่นี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัส
การกำหนดด้วยภพ. เพราะฉะนั้น รูปธาตุ คือรูปาวจรธรรมที่พระผู้มีพระ-
ภาคเจ้าตรัสไว้อย่างนี้ว่า รูปาวจรธรรม คืออะไร ? คือ ขันธ์ ธาตุ อายตนะ
ที่ท่องเที่ยวไปในภพนี้ คือนับเนื่องในภพนี้ โดยเบื้องต่ำ กำหนดเอาเทวโลก
เป็นที่สุด เบื้องบนกำหนดเทพ (พรหม) ชั้นอกนิฏฐา ไว้ในภายในธรรม
เหล่านี้ ชื่อว่ารูปาวจร.
อรูปภพ ชื่อว่า อรูปธาตุ ถึงในพระสูตรนี้ ก็ตรัสถึงการกำหนด
ด้วยภพ. ดังนั้น อรูปธาตุ คือ อรูปาวจรธรรม ที่พระผู้มีพระภาคเจ้า
ตรัสไว้อย่างนี้ว่า อรูปาวจรธรรม คืออะไร ? คือ ขันธ์ ธาตุ อายตนะ
ที่ท่องเที่ยวไปในภพนี้ คือนับเนื่องในภพนี้โดยเบื้องต่ำกำหนดด้วยเทพ (พรหม)
ผู้เกิดในชั้นอากาสานัญจายตนะไว้ในภายใน เบื้องบนกำหนดด้วยเทพ (พรหม)
ที่เกิดในชั้นเนวสัญญานาสัญญายตนะ ธรรมเหล่านี้ชื่อว่า อรูปาวจรธรรม.
พระนิพพาน พึงทราบว่า ชื่อว่า นิโรธธาตุ.